انبارهای امن برای حفاظت از آثار تاریخی داریم؟ - 10 هزار سال تجربه تاریخی حفاظت از بلایای طبیعی
به گزارش سرویس فرهنگ و هنر وبپیما به نقل از همشهری - هنوز هم در خاطره جمعی ما زخم مسجد جامع خرمشهر یا مسجد جامع اصفهان باقی است. در پی حملات رژیم صهیونیستی نگرانی ها درباره آسیب پذیری میراث فرهنگی و بناهای تاریخی افزایش یافت و صیانت از آن ها به عنوان نه تنها وظیفه ملی، بلکه تعهدی بین المللی مطرح شد. در روزهای جنگ تصاویری از شیوه حفاظت از آثار تاریخی در موزه ملی منتشر و در همان روزهای اول هم اعلام شد که برخی آثار به مخازن امن منتقل شد. سید احمد محیط طباطبایی، رئیس کمیته ملی ایکوم ایران و پژوهشگر میراث فرهنگی، با حضور در برنامه تلویزیون اینترنتی همشهری، ضرورت و شیوه نگهداری از آثار ارزشمند موزه ها در دوران بحران و اتفاقات خوب این حوزه را بررسی کرد.
حفاظت از میراث بشری
با گذشت چند روز از پایان حمله رژیم صهیونیستی به ایران، تصاویری از شیوه نگهداری آثار ارزشمند موزه ای منتشر شد. سید احمد محیط طباطبایی، رئیس کمیته ملی ایکوم ایران و پژوهشگر میراث فرهنگی درباره اهمیت جهانی حفاظت از آثار تاریخی و میراثی و قانون های بین المللی می گوید: «حفاظت از میراث فرهنگی نه فقط یک وظیفه ملی، بلکه بخشی از میراث بشری هر کشور است. وقایعی که در طی جنگ های جهانی اول و دوم در جهان اتفاق افتاد منجر به این شد که وقتی سازمان هایی برای حفظ صلح به وجود آورد مثل سازمان ملل، بخش های مختلفی در رابطه با فرهنگ هم شکل گرفت. اعتقاد بر این بود که مردم در صورت ایجاد آگاهی و دانش به صلح می رسند و برای همین یونسکو شکل گرفت و به دنبال آن برای حفظ مجموعه های فرهنگی تاریخی و موزه ها، ایکوم به وجود آمد. بناهای تاریخی ایکوموس و سازمان های مختلفی که در این رابطه شکل گرفتند. از ابتدا قوانین بین المللی و کنوانسیون های شکل گرفت که تقریباً ایران هم اکثر آن ها را امضا کرده است. اولین کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه است که در واقع آموزش و آگاهی بخشی به نیروهای مسلح به نظامی در زمان صلح توسط نهادهای مربوط به میراث فرهنگی که بتواند یک آمادگی را در زمان جنگ به وجود بیاورد. در ایران هم برگزاری آموزش ها و تبادلات مختلف با نهادهای نظامی را انجام می دادند. این کنوانسیون لازم است دوباره تجدید حیات پیدا کند. کنوانسیون ۱۹۷۰ و ۱۹۷۲ در رابطه با میراث طبیعی میراث فرهنگی و همینطور قطعنامه های سازمان ملل در ۲۰۱۷ مطرح شد.»
محیط طباطبایی با تاکید بر اینکه تخریب میراث فرهنگی و میراث بشری مثل جنایت علیه بشر و مثل نسل کشی است، ادامه می دهد: «نمونه این اتفاق را در افغانستان شاهدیم. مجسمه بامیان توسط طالبان که از بین رفت. بعد از آن میراث فرهنگی، اهمیت حقوقی خیلی بیشتری پیدا کرد.»
مخازن امن موزه ها اندک است
محیط طباطبایی ادامه صحبتش را در حفاظت از میراث فرهنگی در کشور پی می گیرد و می افزاید: «در کشور ما سازمان میراث فرهنگی، پژوهشکده حفاظت و مرمت یا گروه حفاظت قبلی بر اساس دستورالعمل های ایکوم، در دوره های مختلف فعالیت می کند. اما یکی از موارد مهم که باید به آن پرداخته شود، داشتن مخازن امن است که از ضرورت داشتن آن از سال ۱۳۸۴ به بعد متوقف شد. مخازن فعلی، مخازن موقت و عادی موزه ها هستند. در ۶ نقطه در کشور مخازن استاندارد و امن داریم، مثل موزه بزرگ خراسان یا موزه کاخ گلستان که باید بیشتر بشود.» شرایط حراست از آثار موزه ای در بحران در همه موزه ها بر یک سبک و سیاق نیست. محیط طباطبایی می گوید: «این تفاوت ها سبب می شود که در شرایط عادی تدابیری شود. در جنگ ۱۲ روزه ما فقط بحث نجات بخشی آثار را داشتیم. عکس های جنگ تحمیلی ایران و عراق نشان می دهد که با چه وضعیتی انتقال اشیا انجام شد ولی باز هم کار با ارزشی بود و اشیا برای زمانه ما باقی ماند. حالا انبار، مخزن امن، مانور و استاندارد می خواهیم.»
صندوق امانات بانک به کمک آمد
در این باره هم فقط بحث موزه ها و بخش انباری که در بخش میراث فرهنگی یا بخش عمومی نیست بلکه مردمی که صاحب اموال هستند، در زمان جنگ اموال خود را کجا ببرند. محیط طباطبایی در این باره می گوید: «افرادی که کتاب خطی دارند یا کلکسیونرها هم باید این اموال را به مخازن معین، آماده و وسیع ببرند. در بحران شناسایی فضاهایی که در شهر امن باشد هم مهم است. به عنوان مثال هیچ کدام از ۷۰ موزه شهرداری تهران انبار امن ندارد. شهرداری هم باید در مناطق مهم تاریخی مثل مناطق یک، ۱۱، ۱۲ و ۲۰ مخزن امن تدارک ببیند، آن هم نه فقط برای موزه، بلکه برای همه مردمی که صاحب اثر هستند.»
تجربه جنگ ۱۲ روزه نشان داد که برخی از مردم صندوق امانات بانک ها را برای نگهداری از این اموال میراثی و تاریخی انتخاب کردند. محیط طباطبایی در این باره می گوید: «صندوق امانات بانک برای افرادی که مهر، سکه یا اموال ریز و کوچکی دارند، پاسخگو است. به عنوان مثال کلکسیونر موسیقی که ۸۰۰ ساز تاریخی دارد، این صندوق پاسخگو نیست.»
اولویت نجات آثار تاریخی
محیط طباطبایی درباره وضعیت موزه های کشور در طول جنگ ۱۲ روزه می گوید: «موزه های ما با بحرانی که پیش آمد، فوق العاده خوب عمل کردند. استاندارد و نجات دو مقوله جدا نسبت به یک موضوع هستند. در شرایطی که در سپیده دم بمباران شروع شد، کارکنان کاخ گلستان تا ساعت ۱۰ اشیای دو کاخ را به انبار منتقل کرده بودند. در موزه ملی با آن حجم آثار بلافاصله اولویت بندی می شود و با همراهی نیروهای داوطلب، انتقال اشیا صورت می گیرد.»
اولویت انتقال آثار موزه ای به انبار در زمان جنگ چطور تعیین می شود؟ محیط طباطبایی در پاسخ به این پرسش می گوید: «نخست اشیای زرین، بعد اشیای سیمین و اشیای پیش از اسلام در اولویت است و بعد دیگر اشیای موزه در مدت ۴۸ ساعت به مخزن امن منتقل می شود.» در این میان تکلیف اشیای بزرگ، مجسمه ها و نقش برجسته ها چی می شود؟
محیط طباطبایی پاسخ می دهد: «در موزه ایران باستان نمونه این اشیا را داریم. در این موارد بلافاصله کیسه شن و فوم برای پوشش این آثار تهیه می شود. برای مجسمه ها داربست و فضاهای امن درست شد. بماند که در شهر مجسمه های با ارزشی مثل مجسمه میدان فردوسی و مجسمه میدان حر داریم که حفاظت از آن بر عهده شهرداری است. پس از جنگ ۱۲ روزه موزه ملی ایران کارهایی مثل لمینت کردن شیشه ها را که در زمان لرزش از دست نرود، انجام داد. نیروهای کاخ گلستان فوق العاده عمل کردند. تمام کتاب های خطی، نه تنها به انبار رفت بلکه در گاوصندوق نگهداری شد. از اداره آتش نشانی کمک گرفته شد و کپسول های آتش نشانی موزه تجهیز شد و همه این موارد در ۲۴ ساعت نخست جنگ ۱۲ روزه انجام شد. مثلا لوسترهای کاخ گلستان را نمی شد در اولویت جابه جا کرد. جابه جایی یک لوستر کاخ گلستان ۶ ساعت زمان می برد. ولی بیش از ۸۰ درصد آثار موزه ها و کاخ ها به انبار رفت.»
آیا اتفاقی که برای جابه جایی آثار ارزشمند موزه ها به انبار افتاد، استاندارد است؟ محیط طباطبایی می گوید: «برای رسیدن به ایده آل باید مسیر را طی کرد. اول اینکه کنوانسیون معلق مانده. دوم اینکه انبارهای امن باید درست شوند و این فقط کار میراث نیست. آموزش ها از سر گرفته شود. پژوهشگاه میراث فرهنگی با همکاری ایکوم ۲ کتاب درباره دستورالعمل حفاظت از آثار در جنگ و بحران منتشر کردند که به سرعت در روز اول جنگ در صفحه مجازی پیج ایکوم منتشر شد. دستورالعمل نجات بخشی بود.»
از سپر آبی تا لیست قرمز
نهادهای غیر دولتی مثل ایکوموس، ایکوم و یونسکو در جنگ ۱۲ روزه چه کردند؟ محیط طباطبایی می گوید: «ما با این مراکز جهانی نامه نگاری انجام دادیم که باید حفاظت بناهای تاریخی و میراثی و موزه ها مورد توجه باشد و به رژیم صهیونیستی اعلام شود که این مناطق امن و حریم ما هستند. این به ما یادآوری کرد که در فضای تاریخی نباید مراکز انتظامی و نظامی قرار داشته باشد. مثلا پلیس دیپلماتیک بین پارک نیاوران و کاخ نیاوران است. پس این جنگ برای ما یادآوری هم داشت. از یادآوری مخزن، تا تفکیک مراکز تاریخی و نظامی. میراث فرهنگی متعلق به همه ما و ارثی برای آیندگان است.»
محیط طباطبایی درباره اقداماتی که ایران برای حفاظت از آثار تاریخی در گستره جهانی انجام داده، می گوید: «در شورای بین المللی موزه ها در سال ۲۰۱۶ به پیشنهاد ایران، مصوبه سپر آبی به وجود آمد. در این مصوبه موزه ها با اعلام مختصات جغرافیایی خود، زیر سپر آبی قرار می گیرد تا در زمان جنگ به آن حمله نشود.» او درباره فهرست قرمز نیز می گوید: «لیست قرمز از سوی ایکوم برای کشورهایی مثل افغانستان، عراق، کامبوج و ... که درگیر جنگ بودند، منتشر شد که در دنیا این آثار غارت یا خرید و فروش نشود.»
حفاظت از محوطه های تاریخی
شرایط جنگ و بحران ممکن است دامنه محوطه ها و سایت های تاریخی را بگیرد. برای حفاظت از آن چه باید کرد؟ این در حالی است که ایران آثار ثبت جهانی شده مثل میدان نقش جهان و دره تاریخی خرم آباد را دارد. محیط طباطبایی می گوید: «موارد نظامی و انتظامی از این بناها باید دور باشد. در مرحله بعد باید نوع آسیب شناسایی شود. گاهی آسیب، موج انفجار است نه موشک و راکت. در این موارد باید استانداردسازی بناها انجام شود. گازکشی در بناهای تاریخی مثل بازارهای تاریخی مثل بمب ساعتی است. موزه ها و بناهای تاریخی می توانند به عنوان پیشگام از انرژی خورشیدی یا انرژی پاک بهره مند شوند.»
دستاوردهای حفاظت از آثار پس از جنگ
محیط طباطبایی تاکید می کند: «در نتیجه تلاش برای حفاظت از آثار موزه ای در جنگ ۱۲ روزه، ایجاد مخازن امن در دستور وزارت میراث فرهنگی قرار گرفته است. دستورالعمل های حفاظت در حال به روز رسانی است.» دوستداران آثار تاریخی و میراث فرهنگی کشور در زمان جنگ ۱۲ روزه، مشتاق همکاری و فعالیت بودند تا مسئولیت اجتماعی خودشان را به انجام برسانند. محیط طباطبایی درباره شیوه همکاری علاقه مندان به میراث می گوید: «انجمن های دوستدار میراث فرهنگی، نیروی مدنی کمک کننده است. لازم است این انجمن ها دوباره احیا شود.»
با تعطیل شدن موزه ها به دنبال جنگ ۱۲ روزه، مسئولیت اجتماعی موزه ها تعطیل نشده است. او می گوید: «موزه ها با تجربه روزهای کرونا، نمایشگاه های مجازی دایر کنند. به عنوان نمونه، در روزهای جنگ اوکراین یک نمایشگاه از اتفاقات جنگ به شکل مجازی برپا شد و همین سندی شد که در ایکوم بین الملل کشور روسیه به عنوان متخاصم از ایکوم کنار گذاشته شد یعنی با این نمایشگاه مجازی موزه اوکراین، اطلاعات در دادرسی ها به کمک آمد.»
حافظه تاریخی، چراغ راه آینده
علاوه بر جنگ، بحران های طبیعی مثل زلزله، سیل، تغییرات اقلیمی، خشکسالی و ... به ما یادآوری می کند که در مکث بین دو رویداد چه باید کرد؟ محیط طباطبایی می گوید: «با ایکوم جهانی کارگاه آموزشی برای بلایای طبیعی سیل و زلزله را برگزار کردیم. از سوی دیگر مثلا در موزه ایران باستان که ساختمانی قدیمی دارد، اما می تواند ویترین ضدزلزله داشته باشد. به شهرسازی و ساختمان سازی دقت کنیم. روی مسیل نباید پوشانده شود که اگر سیل آمد، داخل مسیل بریزد. به قسمت هایی که روی گسل زلزله است، پرداخته نشود. تجربه تاریخی ما از بلایای طبیعی حافظه تاریخی حافظه ۱۰ هزار ساله تجربه زیست در این سرزمین است.»
این خبر توسط سایت همشهری آنلاین منتشر شده و وبپیما صرفا آن را به اشتراک گذاشته است.
منبع: همشهری آنلاین
